Οικονόμος, Κωνσταντίνος, ο εξ Oικονόμων

(Τσαρίτσανη 1780 – Αθήνα 1857). Λόγιος κληρικός, διαπρεπής ρήτορας και θεολόγος. Γιος λόγιου ιερέα, ο Ο. διδάχτηκε από τον πατέρα του όχι μόνο τα πρώτα γράμματα, αλλά και τα πρώτα στοιχεία της εκκλησιαστικής φιλολογίας και ρητορικής. Έτσι, όταν σε ηλικία δώδεκα ετών χειροθετήθηκε αναγνώστης, ο Ο. ήταν σε θέση να εκφωνήσει έναν ιδιοπόνητον λόγο που εντυπωσίασε το ακροατήριο. Αργότερα συμπλήρωσε τις σπουδές του στη γειτονική σχολή των Αμπελακίων. Μετά τη σύλληψη του από όργανα του Αλή πασά –με την ασύστατη μάλλον κατηγορία ότι είχε αναμειχθεί στο κίνημα του Βλαχάβα– αναγκάστηκε να καταφύγει στη μονή του Προδρόμου, κοντά στις Σέρρες, και κατόπιν στη Θεσσαλονίκη (1806-1809). Η επόμενη δεκαετία (1809-1819) ήταν από τις γονιμότερες της σταδιοδρομίας του: καθηγητής των φιλολογικών μαθημάτων στη Νέα Δημόσια Σχολή της Σμύρνης, που μόλις είχε ιδρυθεί έπειτα από τις επίμονες ενέργειες του Κοραή, ο Ο. μαζί με τον αδελφό του Στέφανο (1786-1831) και τον Κ. Κούμα θα αναδείξουν τη σχολή αυτή ως μία από τις κυριότερες εστίες του ελληνικού Διαφωτισμού. Ακριβώς όμως το νεωτεριστικό πρόγραμμα της σχολής προκάλεσε τη βίαιη αντίδραση των συντηρητικών στοιχείων, τα οποία, συσπειρωμένα γύρω από την παρακμιακή Ευαγγελική Σχολή και τον μητροπολίτη της πόλης, κατόρθωσαν τελικά –μετά από μια oχλοκρατική εξέγερση– να κλείσουν τη Νέα Σχολή (1819). Ο Ο. προσκαλείται τότε στο πατριαρχείο και ονομάζεται μέγας οικονόμος και καθολικός ιεροκήρυκας. Λίγο πριν από την έκρηξη της Επανάστασης έφυγε για την Οδησσό, όπου τον Ιούνιο του 1821 εκφώνησε τον περίφημο επικήδειο λόγο στον πατριάρχη Γρηγόριο E’. Αξιοσημείωτο είναι ότι από την εποχή αυτή ξεκίνησε μια ιδεολογική μετατόπιση του Ο.: ο μαχητικός οπαδός του Κοραή και του Διαφωτισμού, ο στόχος των συντηρητικών κύκλων της Σμύρνης μεταμορφώθηκε σε άκαμπτο φρουρό της ορθοδοξίας και πολέμιο των νεωτεριστικών ιδεών που έρχονταν από την Ευρώπη. Στον Προτρεπτικόν προς τους Έλληνες, που γράφει τον Οκτώβριο του 1821, χαιρετίζει με ενθουσιασμό την Επανάσταση, αλλά και εκφράζει τον φόβο του μήπως η εξέγερση των Ελλήνων πάρει τις κοινωνικές προεκτάσεις της Γαλλικής επανάστασης και του καρμποναρισμού. Η παραμονή του στη Ρωσία (1821-1832) ενίσχυσε φυσικά τις συντηρητικές αυτές τάσεις. Φορτωμένος τιμές, παράσημα, ακαδημαϊκούς τίτλους και γενναία χρηματικά επιδόματα από τον τσάρο, ο Ο. έφθασε το 1834 στην Ελλάδα. Μέχρι τον θάνατό του θα παίξει τον ρόλο του μαχητικού ηγέτη της συντηρητικής μερίδας της ελληνικής κοινωνίας και εκκλησίας και θα διοχετεύσει όλη του τη σοφία και την ρητορική και συγγραφική δραστηριότητα στην πολεμική κατά της χειραφέτησης της ελλαδικής Εκκλησίας από το οικουμενικό πατριαρχείο, κατά της μετάφρασης των Γραφών στη νεοελληνική και γενικά εναντίον κάθε βεβήλου καινοτομίας. Κύριοι αντίπαλοι του στους αγώνες εκείνους ήταν ο Νεόφυτος Βάμβας και ιδίως ο θεόκλητος Φαρμακίδης, ο τελευταίος συνεχιστής της φιλελεύθερης πνευματικής παράδοσης του Αδαμάντιου Κοραή. Τα περισσότερα από τα έργα του Ο. συγκεντρώθηκαν σε δύο σειρές τόμων από τον γιο του, Σοφοκλή: Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα (3 τόμοι, 1862-1866), Τα σωζόμενα φιλολογικά συγγράμματα (1871). Από τα θεολογικά του έργα αξιομνημόνευτα είναι: η Περί των Ο΄ ερμηνευτών της Παλαιάς Διαθήκης διατριβή του (1844-1849), όπου υποστηρίζει ότι η ελληνική μετάφραση της Γραφής από τους Εβδομήκοντα είναι θεόπνευστη, ο Κατάλογος ιστορικός (1837) των πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως (που κυκλοφόρησε με το όνομα του Ζαχαρία Μαθά), το Κτητορικόν ή Προσκυνητάριον της μονής του Μεγάλου Σπηλαίου (1840). Από τα φιλοσοφικά του έργα αξιόλογα είναι το Δοκίμιον περί της πληρέστατης συγγενείας της σλαβωνορωσσικής γλώσσης προς την ελληνικήν (3 τόμοι, 1827), το Περί της γνήσιας προφοράς της ελληνικής γλώσσης (1830) και ο Εξηνταβελώνης (1816), ελεύθερη μετάφραση του Φιλάργυρου του Μολιέρου. O Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων υπήρξε μεγάλη φυσιογνωμία του ελληνικού 19ου αι.